Tradycyjne badania historyczne czyniły skromny użytek z metod wizualizacji danych jakościowych, skupiając się zamiast tego na tworzeniu pisemnych narracji (Topolski, 2012). Jednakże taka strategia prezentacji danych, chociaż metodyczna i zakorzeniona w materiale źródłowym, była skrojona na potrzeby wykształconych specjalistów i nierzadko pozostawała nieczytelna dla nie-specjalistów (Zervanou i in., 2014).
Z tego powodu prezentowany tutaj projekt przyjął odmienne podejście i zaprzągł narzędzia kodowania oraz wizualizacji oferowane przez MAXQDA, aby prześledzić strategie marketingowe stosowane przez XV- i XVI-wiecznych ekspertów od sztuk walki z południowych Niemiec i północnych Włoch.
W tym okresie te dwa regiony pozostawały ściśle związane, a wymiana kulturowa między nimi zachodziła zarówno w czasach pokoju, jak i podczas licznych konfliktów zbrojnych. Począwszy od przełomu XIV i XV wieku zaczęła się tam również kształtować kultura bojowa (martial culture), którą przechowały do naszych czasów tzw. “traktaty szermiercze” (fight books) – rękopisy i starodruki sporządzane przez ekspertów w zakresie sztuk walki. Chociaż te wysoce wyspecjalizowane i hermetyczne teksty mogły pełnić do pewnego stopnia funkcję dydaktyczną, wielu badaczy sądzi, że ich głównym zadaniem była auto-promocja mistrzów walki, którzy poszukiwali zatrudnienia na dworach arystokracji (Deacon, 2016).
W mojej pracy doktorskiej badam jeden z takich tekstów – traktat szermierczy, który jest być może najstarszym zachowanym dziełem tego gatunku w języku niemieckim. To skłoniło mnie do zadania pytań na temat intencji autora oraz docelowych czytelników, a następnie do przeprowadzenia studium porównawczego dążącego do zweryfikowania hipotezy na temat auto-promocyjnej czy też marketingowej funkcji tych ksiąg.
W tym celu zebrałem próbę złożoną z traktatów szermierczych zawierających wyraźnie wydzieloną przedmowę lub dedykację, w których autorzy wyjawili swoje motywacje oraz zamierzonych odbiorców. Tym sposobem otrzymałem korpus złożony z 16 dokumentów z bazy Wiktenauer – największego internetowego repozytorium skanów, transkrypcji i tłumaczeń traktatów szermierczych.
Analiza za pomocą MAXQDA
Postanowiłem pomóc sobie w tym badaniu programem MAXQDA (po raz pierwszy w mojej karierze akademickiej) z dwóch powodów. Po pierwsze, zostałem zainspirowany świetnie napisanym i bardzo przystępnym artykułem na temat analizy dyskursu w MAXQDA autorstwa Katsiaryny Yadchanki. Po drugie, chciałem ułatwić sobie pracę i przyspieszyć proces koniecznego kodowania i jakościowej analizy treści.
Wspomniany artykuł Katsiaryny Yadchanki stanowi bardzo dobre i zwięzłe wprowadzenie do tej tematyki oraz najbardziej użytecznych narzędzi oferowanych przez program. Stąd nie będę tutaj powtarzał jej uwag, mimo że korzystałem często z funkcji, które opisała. Zamiast tego skupię się na omówieniu tych rozwiązań, które wiążą się bezpośrednio ze specyfiką pracy na dokumentach historycznych. Wydaje się to uzasadnione, ponieważ teksty historyczne, inaczej niż transkrypcje opisane przez Yadchankę, nie zostały sporządzone na podstawie kwestionariusza przygotowanego przez badacza. Ich powstanie przebiegało raczej w sposób organiczny, podążając za wzorcami kulturowymi właściwymi ich czasom i miejscom. To z kolei sprawia, że wymagają ostrożnego, oddolnego podejścia, w którym szczególną wagę przykłada się do tego, aby nie rzutować na źródła własnych uprzedzeń czy kulturowych dorozumień już na etapie prekodowania.
Badanie wstępne: Analiza częstości słów
Pierwszy krok w moim studium stanowiła wstępna eksploracja źródeł jeszcze przed rozpoczęciem prekodowania. MAXQDA dostarcza w tym zakresie bardzo intuicyjnych narzędzi, które pozwoliły moim źródłom “przemówić ich własnym głosem” (Ryc. 1). Przykładowo, poprzez analizę częstotliwości występowania określonych słów można zidentyfikować dokumenty, które mogłyby wypaczyć wyniki ze względu na swoją długość lub szczególnie silne nagromadzenie pewnych wyrazów lub zwrotów.
W moim przypadku dysponowałem dwoma zestawami tekstów – jednym z XV i drugim z XVI wieku – z których każdy zawierał po jednym dokumencie długością znacznie przewyższającym resztę. Uwzględniając je lub wykluczając w tabelach Częstości Słów otrzymywałem odmienne rezultaty. Podobnie niektóre słowa zwracały wysoką liczbę powtórzeń w tabelach częstości, ale pochodziły wyłącznie z jednego źródła, tym samym mając niewielkie znaczenie dla badania skupionego na komparatystyce, a nie studium przypadku (Ryc. 2).
Rycina 1. Tabela częstości słów (MAXDictio). Dane nt. słów (1), częstości słów (2) oraz rozkład słów w dokumentach (3) potrafią dostarczyć użytecznych informacji podczas wstępnego przeszukiwania bazy źródłowej.
Rycina 2. Identyfikowanie dokumentów potencjalnie wypaczających częstości występowania słów w obrębie badanego korpusu.
Dalsze badanie: Śledzenie różnic w schematach narracyjnych
Oczyściwszy moją bazę źródłową poprzez rozpoznanie tych dokumentów, które mogły potencjalnie wykrzywić wyniki, przystąpiłem do dalszego badania obliczonego na prześledzenie odmienności w obrębie schematów narracyjnych stosowanych w moich dwóch chronologicznych zestawach tekstów. Ponownie narzędzia oferowane przez MAXDictio okazały się bardzo poręczne (Ryc. 3–4).
Na przykład, jednym z początkowych odkryć było, że chociaż zarówno teksty XV- jak i XVI-wieczne określały szermierkę i zapasy mianem “sztuki”, to tylko te młodsze tytułowały ją “rycerską sztuką”. Ten wzorzec wydał mi się ciekawy, ponieważ XVI-wieczne traktaty szermiercze nie były na ogół pisane ani przez, ani dla rycerzy, lecz mieszczan i powstawały w czasach, w których tradycyjna średniowieczna technika wojskowa, oparta na ciężko opancerzonej jeździe, była już właściwie przeżytkiem.
Rycina 3. Użycie Kombinacji Słów (MAXDictio) w podziale na zestawy dokumentów pozwala zlokalizować schematy do późniejszego dokładniejszego zbadania.
Rycina 4. Użycie Interaktywnego Drzewa Słów (MAXDictio) pozwala podejrzeć zidentyfikowane schematy w ich właściwym kontekście w obrębie dokumentów.
Dzięki przejściu przez ten wstępny przegląd źródeł, wyrobiłem sobie pewne rozeznanie w ich treści i mogłem przystąpić do kodowania. W wyniku kilku rund rekodowania, wspieranego przez narzędzia Kreatywnego Kodowania oraz MAXMapy, które opisała w swoim poście Yadchanka, opracowałem system złożony z 13 kodów. Ponownie porównanie częstości kodów pomiędzy zestawami dokumentów podsunęło mi pewne interesujące trendy.
Rzecz jasna, tego rodzaju różnice w częstościach nie są istotne ze statystycznego punktu widzenia, jednak mogą wskazywać obszary warte pogłębionej jakościowej eksploracji, zwłaszcza kiedy niektóre kody występują często w jednym zestawie, a są prawie nieobecne w innych. Tak właśnie było w przypadku moich kodów “decline of art” (schyłek sztuki) oraz, nie aż tak wyraźnie, “good old times“ (stare dobre czasy) i “reason: changes in warfare” (powód: zmiana w wojskowości). W połączeniu z różnicami w częstościach innych kodów – “art improves” (sztuka się rozwija) oraz “lower class” (klasa niższa) – sugerowało to przejście w stronę narracji akcentujących przeszłą raczej niż teraźniejszą wartość sztuk walki (Ryc. 5).
Rycina 5. Diagram częstości kodów (MAXQDA Analiza) wskazuje na różnicę w schematach tematycznych pomiędzy zestawami dokumentów (u góry – XV wiek; u dołu – XVI wiek).
Testowanie hipotezy: Precyzowanie strategii retorycznych
Dalsze badanie mojej hipotezy wymagało ponownego przeczytania odnośnych fragmentów źródeł, po to aby możliwie dokładnie określić strategie retoryczne zastosowane w każdym przypadku. Zadanie to stało się znacząco łatwiejsze – jak i prostsze w wizualizacji – dzięki zastosowaniu Linii kodów skupionych na poszczególnych zestawach kodów. Dla przykładu, śledząc łączne występowanie trzech kodów – “upper class”, “lower class” oraz “decline of art” – zauważyłem, że XVI-wieczne narracje przesycone nostalgią, ubolewające nad upadkiem sztuk walk i wspominające dawne dni chwały zbiegły się w czasie z ważną zmianą w docelowych odbiorcach wzmiankowanych w przedmowach/dedykacjach do traktatów szermierczych: zaczęły one podkreślać, że nie tylko szlachta (upper class), lecz także mieszczanie i inni nisko urodzeni (lower class) mogą, a nawet powinni uczyć się rycerskiej sztuki walki (knightly art of combat) (Ryc. 6).
Rycina 6. Linie kodów (MAXQDA Analiza) skupione na konkretnych kodach pozwalają na głębszy wgląd w schematy tematyczne funkcjonujące w obrębie zestawów dokumentów. Legenda do kolorów: (czarny) fragmenty zakodowane jako wskazujące klasę wyższą jako adresatów dokumentu; (brąz) członkowie klas niższych jako adresaci; (czerwień) fragmenty ubolewające nad upadkiem sztuk walki.
Wnioski
Podsumowując, narzędzia oferowane przez MAXQDA nie tylko pomogły mi odkryć nostalgię, która przenikała późniejsze traktaty szermiercze – coś, czego nie spodziewałem się na podstawie dostępnej literatury (Deacon, 2016) – oraz wykazać, jak ten sentyment był wykorzystywany przez mistrzów sztuk walki splatających swoje auto-promocyjne opowieści, ale okazały się także niezwykle pomocne w prezentacji moich argumentów i wniosków zarówno odbiorcom akademickim, jak i poza-akademickim.
Learn more about MAXQDA’s Visual Tools
Takie rozwiązania wizualne jak Portrety Dokumentów (Ryc. 7), jak i inne opisane wyżej, służyły mi bardzo dobrze podczas interdyscyplinarnych seminariów i konferencji, na których musiałem opowiadać o moich badaniach nie tylko specjalistom (historykom), ale także osobom o odmiennej formacji akademickiej, w tym przedstawicielom nauk ścisłych. Bazując na otrzymanej tą drogą informacji zwrotnej mogę powiedzieć, że zwłaszcza “umysły ścisłe” odbierały ten sposób prezentowania studiów historycznych jako świeży i przekonujący, gdyż inaczej niż wiele z tradycyjnych modeli relacjonowania badań jest on wyraźnie zakorzeniony w danych.
Rycina 7. Funkcja Portretu Dokumentu (MAXQDA Narzędzia Wizualne).
Cytowane prace:
Deacon, J. H. (2016). Prologues, Poetry, Prose and Portrayals: The Purposes of Fifteenth Century Fight Books According to the Diplomatic Evidence. Acta Periodica Duellatorum 4(2), 69–90.
Topolski, J. (2012). Methodology of history (t. 88). Springer Science & Business.
Zervanou, K., Tykhonov, V., van den Bosch, A., & van der Heijden, M. (2014). Visualisation of 700 years of Labour Conflicts in the Netherlands, [w:] Proceedings of the 11th ESWC LinkedUp Challenge, May 2014, Anissaras, Crete, Greece.
O autorze
Maciej Talaga jest doktorantem na Wydziale “Artes Liberales” przy Uniwersytecie Warszawskim i członkiem European Committee for Sport History (CESH). Bada późnośredniowieczne i wczesnonowożytne europejskie kultury bojowe i pracuje nad metodologią historii opartą o praksografię i badania ucieleśnione. Poszukuje również sposobów na włączenie analiz jakościowych wspieranych komputerowo do swojej praktyki historyczno-archeologicznej. Więcej na temat programu doktoranckiego, w którym uczestniczy można znaleźć tutaj: Nature-Culture Progamme
Maciej Talaga jest doktorantem na Wydziale “Artes Liberales” przy Uniwersytecie Warszawskim i członkiem European Committee for Sport History (CESH). Bada późnośredniowieczne i wczesnonowożytne europejskie kultury bojowe i pracuje nad metodologią historii opartą o praksografię i badania ucieleśnione. Poszukuje również sposobów na włączenie analiz jakościowych wspieranych komputerowo do swojej praktyki historyczno-archeologicznej. Więcej na temat programu doktoranckiego, w którym uczestniczy można znaleźć tutaj:
